De mentale kaart: wat is het?

Al sinds psychologisch en neurowetenschappelijk onderzoek gebruiken we het begrip cognitive map (in het Nederlands vaak “cognitieve kaart” of “mentale kaart” genoemd) om te verwijzen naar de mentale representaties die we vormen van onze wereld: van fysieke omgevingen, maar ook metaforisch van sociale omgevingen en relaties.

Bij ons op de opleiding zeggen we vaak “de kaart is niet het gebied”, een cognitieve kaart is meer dan alleen jouw representatie van je omgeving[1].

Oorspronkelijk werd het concept geïntroduceerd in dieronderzoek: de psycholoog Edward C. Tolman observeerde dat ratten in een doolhof geen simpele stimulus-reactiepatronen leken te volgen, maar eerder een interne “kaart” leken te vormen van de ruimtelijke structuur. Wat hen in staat stelde flexibel nieuwe routes te vinden[2].

Later (toen bij mensen en andere dieren de neurofysiologische basis werd onderzocht) werd duidelijk dat in hersenen, met name in de regio van de hippocampus (en aanverwante regio’s), cellen actief zijn die corresponderen met bepaalde locaties of ruimtelijke oriëntatie. De fysieke basis van zo’n cognitieve kaart[3].

Belangrijk: een cognitieve of mentale kaart is niet beperkt tot fysieke ruimtelijke omgevingen. Veel onderzoekers beschouwen ‘mentale kaarten’ tegenwoordig ook als mentale modellen voor abstracte zaken. Denk bijvoorbeeld aan sociale relaties, morele hiërarchieën, waarden, overtuigingen, “hoe de maatschappij werkt” (bron 1 en 2).

In die zin wordt de mentale kaart een soort innerlijk kompas: een intern model dat ons helpt ordenen, inschatten, kiezen en handelen.

De kindertijd: waar begint de kaart

Thuis als eerste terrein

De basis van je mentale kaart ontstaat vroeg: thuis, binnen het gezin, met de waarden, regels, relaties, overtuigingen die je meekrijgt. In je kindertijd worden de eerste “coördinaten” gezet: wie ben ik, wie zijn “wij”, voor wie ben ik “bang”, wie is “veilig”, wat is “thuis”, wat is “buiten”, wat is “normaal”, wat is “verkeerd”?

Die eerste kaart is vaak klein: je wereld is beperkt tot je gezin, je dorp of buurt, de school, je vriendenkring. Maar omdat je hersenen van nature geneigd zijn om, net als bij fysieke ruimtelijke cognitieve kaarten, relaties te herkennen, hiërarchieën, positie, nabijheid, veiligheid, afstand… krijg je al vroeg een intern model van “hoe de wereld werkt”. Die ‘werking’ bedenk je zelf naar wat je observeert en voelt.

Model en ordening hiërarchie en eenvoud

Onderzoek naar cognitieve kaarten toont dat mensen niet per se een gedetailleerde exacte weergave hebben van elke plek of relatie, maar dat de kaart vaak hiërarchisch is georganiseerd, met “clusters”: groepen, categorieën, “buurten”, “sociale netwerken”, “veiligheidzones”, “vertrouwde mensen” vs “vreemden” (bron 1 en 2).

Dat wil zeggen: de mentale kaart is niet per se “alles tegelijk”, maar is vaak vereenvoudigd, schematisch. Net als bij een stadskaart waarop je niet elk steegje ziet, maar wel de hoofdwegen, wijken, grenzen. Die eenvoud maakt het mogelijk dat je snel en moeiteloos navigeert, in de fysieke wereld, én in sociale of psychische werelden.

Je maakt ‘regels’ globaal en om het jezelf makkelijk te maken kun je gaan generaliseren. Ben je bijvoorbeeld ooit gepest door een jongen met blauwe ogen en zwart haar? Dan zijn jongens met blauwe ogen en zwart haar een “risico” voor je, omdat je brein dit voor het gemak kan generaliseren (dit hoeft niet bij iedereen het geval te zijn dat je brein dit onbewust voor je doet).

De groei van de kaart: volwassen worden, ervaringen opdoen

Naarmate je ouder wordt, groeit je kaart. Je wereld wordt groter: nieuwe ervaringen, ontmoetingen, sociale contexten, culturele invloeden, werk, reizen, vriendschappen, liefdes, verliezen, uitdagingen.

Elke nieuwe ervaring kan je kaart verrijken, maar ook compliceren: nieuwe plekken, nieuwe relaties, nieuwe emoties, nieuwe waarden, nieuwe overtuigingen.

Neurocomputational onderzoek laat zien dat de hersenen flexibel zijn in het bouwen van zulke kaarten: de neuronale representaties veranderen, de netwerken waarin “plaats”, “relatie”, “oriëntatie” gecodeerd zijn, worden uitgebreid. In de hersenen zelf zijn ook hoofdwegen en bijwegen te vinden. Neurologische netwerken die dominant zijn en minder dominant[4].

Maar het blijkt ook dat de “kaart” niet altijd volledig, consistent of accuraat is. Zeker niet wanneer je vroeg een traumatische gebeurtenis hebt meegemaakt, of wanneer je bewust of onbewust aspecten uit je wereld hebt weggelaten, geblokkeerd, of vervormd.

Levensgebeurtenissen vormen de kaart en kunnen hem vervormen

Trauma, verlies, ingrijpende ervaringen, ze kunnen je mentale kaart aanzienlijk beïnvloeden.

Bijvoorbeeld: als je thuis onveiligheid hebt ervaren, krijg je op jonge leeftijd wellicht een kaart waarin de wereld in hoofdzaak onveilig is. Sociale relaties kunnen dan al snel geassocieerd worden met wantrouwen, angst, terughoudendheid.

Later, als je bijvoorbeeld een ondersteunende volwassene ontmoet, kan je kaart verruimd worden. Nieuwe wijken op je “mentale kaart”, waarin intimiteit, veiligheid, vertrouwen bestaan.

Maar soms: de oorspronkelijke kaart is te strak, te beperkt, te gekleurd door oude pijn. Dat belemmert je om te navigeren in nieuwe realiteiten. Je “kaart” werkt niet meer, is onvolledig of niet correct.

Dat is geen kleinigheid, want je mentale kaart bepaalt hoe je je verhoudt tot de wereld: wat je “toelaat”, wat je “verwacht”, wat je “durft”, wat je “denkt dat hoort”.

Als de kaart niet klopt: de rol van (cognitieve) hypnotherapie

Hier komt de waarde van therapie om de hoek kijken en van: hypnotherapie.

Cognitive Hypnotherapy (CH) kan helpen wanneer iemands mentale kaart niet meer klopt, onvolledig is, vertekend of belemmerend is.

Uit onderzoek blijkt dat hypnotherapie, wanneer geïntegreerd met andere therapeutische benaderingen, effectief kan zijn bij het “hercoderen” van oude, vastgeroeste overtuigingen, emoties en patronen[5].

In CH werk je metaforisch gezien aan het herschrijven of hertekenen van je mentale kaart: je gaat in trance naar het onderbewuste, verkent oude paden, emoties, beelden, en nodigt het systeem uit om nieuwe, ruimere paden uit te stippelen. Paden die meer ruimte geven voor veiligheid, verbinding, groei.

Je helpt het innerlijke kompas te herijken. Dat kan betekenen: oude trauma’s integreren, oude overtuigingen transformeren, belemmerende patronen loslaten, en zo een completere, accurate kaart vormen.

Een kaart die past bij wie je nu bent, niet bij wie je toen was.

Dit kan al helpen om je brein te helpen anders met paniekaanvallen om te gaan[6].

Je hebt al alles in je, maar soms blokkeer je jezelf

Bij het Hypnose Instituut Nederland gaan we ervan uit dat mensen in wezen het potentieel hebben om hun problemen op te lossen. Het zit al in hen. Maar het is de mentale kaart, de manier waarop ze denken dat de wereld is, die je belemmert.

Vaak denken mensen: “Dat hoort niet”, “Zo werkt het niet”, “Dat past niet bij mij”. Terwijl dat “iets”, dat alternatief, juist het pad is dat hun probleem zou kunnen oplossen.

Hun mentale kaart is te klein, te eng, te limited. Die beperkt wat ze kunnen zien, wat ze denken dat mogelijk is.

Hypnotherapie kan helpen die kaart te verruimen, perspectieven te openen. De innerlijke overtuiging los te maken van vastgeroeste beelden.

Van “zijn” naar “doen”: over identiteit, depressie, verandering

Een krachtig principe dat ik zelf erg invoel is: je hebt iets niet, je doet iets.

Mensen zeggen vaak: “Ik heb depressie.” Maar je kunt ook zeggen: “Ik doe depressie.” Daarmee breng je beweging, keuze, kracht in. Je relativeert het als iets wat je ondergaat, als iets dat kan veranderen, niet als een vaste identiteit.

Door te stellen dat je depressie doet, help je jezelf om anders te doen, om je gedrag te veranderen, je kaart te herschrijven en om een nieuwe route in te slaan.

Dat geldt voor angsten, overlevingsmechanismen, trauma, zelfbeeld en relaties. Je hoeft jezelf niet te zien als “gelijk aan” je probleem. Je bent meer dan dat. Je gedrag (je denken, voelen, reageren) is veranderlijk.

Hypnotherapie is bij uitstek een manier om dat “doen” te beïnvloeden: door suggestie, door visualisatie, door herprogrammering van de kaart.

Het probleem is: de kaart weerspiegelt niet altijd de actuele realiteit. Soms is de realiteit veranderd: je bent nu ouder, wijzer, sterker, hebt andere mensen ontmoet, maar de kaart blijft onveranderd.

Dan leidt de kaart je niet naar groei, maar naar herhaling van oude patronen. Dan roept de kaart angst, terughoudendheid, isolatie. Juist wanneer nieuwe verbindingen mogelijk zijn.

Dan is het alsof je met een verouderde navigatie door het leven gaat. Je loopt vast, voelt je beperkt, ziet geen uitweg.

Het is dan dus tijd voor een update of op de kaart te herprogrammeren.

Hertekenen: hoe hypnotherapie helpt de kaart updaten

Hier begint het helingswerk: het hertekenen van de mentale kaart. Dit kun je met hypnose doen.

Waarom hypnose effectief kan zijn

• Hypnose biedt toegang tot het onderbewuste. De lagen waar de “oude kaart” opgeslagen zit: beelden, gevoelens, overtuigingen, herinneringen.
• In trance is het soms makkelijker om die beelden los te laten, te transformeren, om ruimte te creëren voor nieuwe vormen, nieuwe overtuigingen, nieuwe mogelijkheden.
• Door suggestie, visualisatie, herbeleving in veilige setting, door symbolisch werk, door integratie van oude emoties, door herprogrammering kan de kaart herschreven worden.

Wat dat betekent in de praktijk

• Oude trauma’s hoeven niet te worden “vergeten”, maar kunnen worden geïntegreerd, dit is wat anders dan “onderdrukken”. De kaarten blijven, maar worden omgevormd: wat eerst was “gevaar”, kan worden herzien als “overleefd”, “verwerkt”, “omgezet in kracht”.
• Verkeerde of beperkte overtuigingen, zoals: “ik verdien geen liefde”, “ik ben niet veilig”, “ik ben niet waardig”, kunnen transformeren in constructieve, helpende overtuigingen, zoals: “ik ben veilig”, “ik mag verbinden”, “ik verdien welzijn”.
• Paden worden opnieuw getekend: de innerlijke oriëntatie verandert. Je innerlijk kompas wijst niet meer naar overleving, angst, terugtrekking, maar juist naar groei, verbinding en autonomie.

Kortom: je mentale kaart wordt ruimer, flexibeler en accurater. De nieuwe kaart is afgestemd op wie je nu bent en welke mogelijkheden je nu hebt.

Een uitnodiging

Als je dit leest en voelt: misschien is jouw kaart kleiner dan je wereld. Misschien loopt hij vast op oude routes, oude overtuigingen, oude pijn.

Maar weet: jij hebt altijd de pen in handen. Je kunt opnieuw tekenen. Je kunt kiezen. Je kunt helen.

Mogelijk is dat spannend, kwetsbaar. Misschien voelt het zelfs alsof je “jezelf loslaat”. Maar dat is niet het einde. Dat is het begin. Je vindt juist je ware zelf, en je laat belemmeringen los.

Begin opnieuw met het tekenen van je kaart. Ruim de oude lagen op. Open ruimte. Laat meer toe: licht, vrijheid, liefde, verbinding, groei.

En als je hulp nodig hebt, om de oude patronen te verkennen, de diepe emoties te voelen, je innerlijke kompas opnieuw te herijken, weet dat er wegen zijn: therapie, hypnotherapie, innerlijk werk.

Want de kracht om te navigeren zit al in jou.

Hypnose leren

Wil jij andere mensen (of juist jezelf) helpen om je kaart te verbeteren, zodat jij vrijer kunt bewegen door het leven? Kom dan eens naar de gratis masterclass over hypnose.

Of schrijf je direct in voor een van onze opleidingen of evenementen.

Heb je een vraag over de opleiding? Plan hier een 1-op-1 gesprek.

Bronnen: